11.,12.,13... 14. yüzyılda cengiz ve timur'un orduları, avrupa ve rusya içlerine kadar ilerleyip, geriye, birbirinden çok uzak ve çok incin bir tatar nüfusu bıraktı. mısır'da dahi araplaşmış tatar görebilirsiniz. rusya içlerinde kurdukları devletin adı: altınordu. 15 ve 16. yüzyılda tarih sahnesine çıkar. rusların ural-altay'ı aşması, sibirya'ya uzanması için altınordu devletinin yıkılması gerekiyordu, altınordu devleti yıkıldı ve geriye bölük pörçük yaşayan tatarlar kaldı.

17. ve 18. yüzyılda, çarlar'ın ve ortodoksların en büyük siyaseti işte bu incin tatar nüfusu hıristiyanlaştırmak ve ruslaştırmak, oldu.
ruslaştırma ve hıristiyanlaştırma siyaseti yüzlerce yıl sürdü ve bir "dönme" çağı başladı. öyle ki tatar nüfus tamamen asimilasyona tabi tutuldu. öyle ki 19. yüzyıla geldiğimizde tatarlar için en büyük tehlike, "dönme tatarlar" oldu. çünkü, artık tatarlar'ı ruslaştıran-hıristiyanlaştıran bu dönmelerdi.

19.yüzyılda orta-asya ayağa kalktı. müslüman ve türk halklar, bu erime, dönme ve asimilasyona son vermek için halklarının bağımsızlığı mücadelesine girişti.

bugün bizim de okullarımızda okutulan kırım tatarları'nın efsanevi ismi ismail gaspıralı"nın parolası buydu: "dilde, işte, fikirde birlik!".. tatarlar, kazan vilayetini yurt kabul ediyordu ama burada dahi sayısal üstünlükleri yoktu. islak elinizi çırparak orta-asya'dan rusya içlerine su serpin. her bir köşe de küçük azınlıklar olarak yaşayan onlarca tatar yerleşim göreceksiniz, başka halklara karışmış... bu yüzden tatarlar'dan, "kırım tatarları", "volga tatarları" diye söz edilir...

19.yüzyıl aynı zamanda türkler'in uyanış yüzyılı. orta-asya'da halklarının bağımsızlığına çalışan türk aydınlar, büyük edebiyatçılar, dilciler, felsefeciler ve din adamıları yetiştirdiler. bu aydın hareketinin adı: cedidî idi. yenilikçiler, demek. cedid hareketi bolşevik ihtilaline kadar akıl almaz işler gördü. müslüman ve türk halklarını biraraya getirmek, hıristiyanlığa, ruslaştırmaya ve emperyalizme karşı atağa geçmekle kalmadı, birçok doğu halkları konferansları tertiplediler.

yüzyıl önce, yani 1900'lü yıllardan başlayarak ve peşpeşe müslüman halklar, doğu halkları konferanslarıyla, orta-asya'da bağımsızlık ve aydınlık rüzgarları estiriyordu.

doğuda, müslüman ve türk halklarının dergileri, gazeteleri, bilimadamları ülkeden ülkeye koşuyor, orta-asya uyanıyor. müslüman doğulu halklar kendi bağımsız federasyonlarını kurdular, kuracaklar. bugün tarihçilerin görüşü şudur; bolşevik ihtilali on yıl kadar gecikseydi orta-asya bağımsızlığına kavuşabilecekti.

bağımsızlık mümkün olmadı, çünkü; doğulu müslüman halkların emperyalistler karşısında verdiği amansız bilim, dil, din ve siyaset savaşı yıllarında, rusya'da da çar'a karşı dünya tarihinin en büyük devrimlerinden biri hazırlanıyordu.
hazırlayanlar: proleterya! yani, sanayi çağıyla avrupa'da gelişen işçi sınıfının rusya kolu. cedid hareketi içinden yetişen onlarca aydın, kendileri gibi emperyalizme karşı savaşan bolşevik liderlerin ve proleteryanın saflarına geçti. bolşevikler'in rusya'da çan devirip bir sovyetler kurması mümkün. ancak, sanayi çağı yaşamamış doğu topraklarında ağalara, beylere, emperyalist sömürüye karşı savaşacak işçi bulmak mümkün degildi. bu yüzden proleter devriminin ona-asya'ya taşınması da mümkün değildi. bolşevik devriminin orta-asya steplerine uzanması için başka yollar bulunması lazımdı.