nitro

al dıbına koduum
döviz piyasalari ve döviz kurunun belirlenmesi

döviz piyasasi ve döviz kuru

bu piyasada onlarca banka ve dealer faaliyet göstermekte, işlemlerin çok küçük bir bölümü nakit üzerinden yürütülmektedir. yine bu piyasalarda işlemlerin çok büyük bir kısmı bilgisayar sistemleri ve telefon aracılığı ile gerçekleştirilmekte, dolayısıyla işlemler büyük ölçüde kaydi olarak yürütülmektedir.

bir para birimini satın alabilmek için diğer para biriminden vazgeçilmesi gereken miktar döviz kuru olarak adlandırılır. döviz kuru iki farklı biçimde açıklanabilir.

• direkt döviz kuru : bir birim yabancı paranın değerinin yerli para cinsinden açıklanmasıdır (1$=1,5 ytl).
• dolaylı döviz kuru : bir birim yerli paranın değerinin yabancı para cinsinden açıklanmasıdır (1 ytl=0,666$).

bunun dışında yabancı paraların birbirleri cinsinden değerini ise çapraz kur olarak tanımlanmaktadır. örneğin 1$ = 0,8427€ veya 1€ = 1,1867$ gibi. günlük basında, çapraz kurlar genellikle $/€ veya €/$ kısaltmasıyla ifade edilir. para birimleri arasındaki bu dönüşüm oranının kimi zaman parite olarak adlandırıldığı görülmektedir. örneğin euro dolar paritesi gibi.

yeri paranın değer kazanması : 1 birim yabancı para satın almak için ödenmesi gereken yerli para miktarının azalmasıdır.

yeri paranın değer kaybetmesi : 1 birim yabancı para satın almak için ödenmesi gereken yerli para miktarının artmasıdır.

nominal döviz kuru : bir para biriminin bir başka para birimi karşısındaki değeridir. yukarıda tanımladığımız şekli ile döviz kuru, çoğu zaman nominal döviz kuru olarak adlandırılır.

reel döviz kuru: yerli para biriminin yabancı paralar karşısında satın alma gücüne göre düzeltilmiş değeridir.

örneğin; 1$ = 1,45 ytl iken, new york’ta hamburger fiyatı 2.56$, istanbul’da ise 3,5 ytl ise, reel döviz kurunu hesaplayabilmek için şu formül kullanılır:

reel döviz kuru = nominal döviz kuru x yabancı fiyat/yerli fiyat

reel döviz kuru =

bu sonuca göre, mevcut döviz kurunda 2,56$ vererek new york’ta bir adet hamburger satın alırken, istanbul’da 1,06 adet hamburger satın alabilmektesiniz. buna göre new york’ta hamburger istanbul’a göre pahalıdır. yüz binlerce çeşit mal ve hizmetin üretildiği bir dünyada, reel döviz kurunun tek bir malın değerine göre hesaplamak doğru değildir. bu nedenle reel döviz kurunun hesaplanmasında iki ülkedeki fiyatlar genel seviyesini ifade eden fiyat indekslerinden yararlanabiliriz. reel döviz kurunu er, nominal döviz kurunu e, yurtiçi fiyat indeksini p, yabancı fiyat indeksini pf ile gösterirsek reel döviz kurunu şu şeklinde yazabiliriz:
bu eşitliği değişim oranları şeklinde ifade edersek,

elde ederiz.

buna göre, nominal döviz kurundaki değişim oranı iki faktöre bağlı olarak belirlenmektedir:

• reel döviz kuru değişim oranı
• yurt içi enflasyon oranı ile yabancı ülke enflasyon oranı arasındaki fark

reel döviz kurunun sabit kaldığını kabul edersek, nominal döviz kurunu belirleyen faktör, iki ülke enflasyon oranı arasındaki farktır.

• yurtiçi enflasyonun yabancı ülkedeki enflasyondan yüksek olması durumunda, nominal kur değişimi pozitif değer taşıyacak, yani kur yükselecektir. bizim kullandığımız direkt kur sisteminde bu durum yerli paranın değer kaybetmesini ifade etmektedir.
• yurtiçi enflasyonun yabancı ülkelerdeki enflasyondan düşük olması durumunda, yabancı ülke enflasyon oranının yurtiçi enflasyon oranından yüksek olması durumunda kur düşecek, yani yerli para değer kazanacaktır.

döviz piyasasi ve uzun dönem denge döviz kuru

uzun dönemde denge döviz kurunun belirlenmesi : uzun dönemde denge döviz kurunu belirleyen faktörler farklı ülkelerdeki fiyatlar ve reel gelir düzeyleri gibi temel ekonomik değişkenlerdir.

şekilde uzun dönemde $/tl kurunun nasıl belirlendiği ele alınmaktadır. grafik geleneksel arz - talep analizini ifade etmekte, dikey eksende doların ytl cinsinden fiyatı gösterilmekte, yatay eksende ise dolar miktarı yer almaktadır. dikey eksenden yukarıya doğru çıkıldıkça kur yükselmekte yani, yerli para değer kaybetmektedir. şekilde yer alan dolar talep eğrisi (d$) elinde ytl bulunduranların satın alabilecekleri dolar miktarını ifade etmekte, ytl değer kazandıkça her bir ytl ile satın alınabilecek dolar miktarının artacağını ifade etmektedir. yukarı doğru eğimli dolar arz eğrisi (s$) ise, elinde dolar bulunduranların ytl karşılığında satmak istedikleri dolar miktarını göstermektedir. ytl değer kaybettikçe satılmak istenen dolar miktarı da artmaktadır.

uzun dönemde denge döviz kurunun değişmesi : uzun dönemde döviz denge kurunda değişmeye yol açan faktörler arasında reel gelir, nispi verimlilik, nispi fiyat düzeyi, dış ticarete getirilen tarife ve kota benzeri engeller, ithal ve yerli mallar arasındaki tercihler yer almaktadır. tabloda bu faktördeki değişmelerin denge döviz kuru üzerindeki etkisini özetlemektedir.

faktör değişimin yönü döviz kuru yorum

yurtiçi reel gelir yukarı yukarı yerli parada değer kaybı
dış ticaret engelleri yukarı aşağı yerli parada değer kazanma
ithalat talebi yukarı yukarı yerli parada değer kaybı
ihracat talebi yukarı aşağı yerli parada değer kazanma
nispi verimlilik yukarı aşağı yerli parada değer kazanma
nispi fiyat düzeyi yukarı yukarı yerli parada değer kaybı

satın alma gücü paritesi : satın alma gücü olarak bilinen basit bir teori, uzun dönemde döviz kurunun tamamen iki ülkedeki fiyat değişikliklerine bağlı olarak belirleneceğini öne sürmektedir. satın alma gücü paritesi (ppp) teorisi ”tek fiyat kanunu” denilen bir ilkeye dayandırılmaktadır.

tek fiyat kanunu, tamamıyla özdeş (homojen) olan malların farklı piyasalarda da olsa aynı fiyata satılması gerektiğini ifade eder. eğer piyasalar arasında fiyat farklılığı söz konusu ise, talebin ucuz piyasaya yönelmesi sonucu, fiyatların kısa sürede eşitleneceğini söylemek mümkündür. sözü edilen bu tek fiyat kanundan yola çıkılarak geliştirilen satın alma gücü paritesi teorisi, sadece iki ülke arasındaki özdeş malların fiyatları, yani iki ülkedeki fiyatlar genel düzeyi arasındaki ilişkiyi esas almaktadır.

satın alma gücü paritesi teorisine göre, yurtiçi fiyat düzeyi döviz kuru ile yabancı ülkedeki fiyat düzeyinin çarpımına eşit olacaktır. yerli ülke olarak türkiye’yi yabancı ülke olarak abd’yi kabul edersek, türkiye’deki fiyatlar genel düzeyi (ptr), $/tl döviz kuru e$ ile abd’deki fiyatların (pus) çarpımına eşit olacaktır.

=x

satın alma gücü paritesinin işaret ettiği bir önemli gerçek, eğer bir ülkede fiyatlar, yabancı ülkeye göre daha hızlı artıyor ise yerli paranın değer kaybetmesi, tersine yabancı ülkelerdeki fiyatlar, yerli fiyatlardan daha hızlı artıyor ise yerli paranın değer kazanması gerekmektedir.

döviz piyasasi ve kisa dönem denge döviz kuru

yukarıda ele aldığımız döviz kurunu uzun dönemde belirleyen faktörler (reel gelir, nispi verimlilik, nispi fiyatlar gibi) saatten saate veya günden güne değişmediğine göre, bu faktörleri kullanarak kurlarda meydana gelen kısa dönemli dalgalanmaları açıklayabilmemiz mümkün değildir. döviz kurunda kısa dönemli dalgalanmaları açıklamaya dönük olarak kullanabileceğimiz, araç faiz paritesi kuralıdır.

faiz paritesi kavramı : türkiye’de bir bankada açılan ytl ve $ üzerine mevduat hesaplarının risk, likidite, vergi ayrıcalıkları gibi konularda benzer özelliklere sahip olduğunu düşünürsek, bu iki tür para cinsinden mevduatlara olan talebi belirleyen temel faktör, bu mevduatlardan elde edilmesi beklenen getiri oranlarıdır. ytl üzerine açılmış mevduat hesaplarının ytl gibi bir faiz oranlarına (ytl olarak elde edilebilecek getiri) dolar üzerine açılmış mevduat hesaplarına ise i$ gibi bir faiz oranına (dolar olarak elde edilebilecek getiri) tabi olduğunu kabul edelim. bir türk vatandaşı olarak konuya yaklaşıldığında dolar üzerinden açılan bir mevduat hesabından türk lirası bağlamında beklenen getiri oranı dolar mevduatlara ödenen faiz oranı (i$) ile ytl’de beklenen değer değişikliğinin topldıbına eşit olacaktır. cari (bugünkü) döviz kurunu (et), bir sonraki dönemde gerçekleşmesi beklenen döviz kurunu (eet+1) ile gösterirsek, ytl’nin değerinde beklenen değişim oranını şu şeklinde hesaplayabiliriz;

buna göre, dolar üzerine açılan bir mevduat hesabından ytl bağlamında elde edilmesi beklenen getiriyi r$ ile gösterirsek;

şeklinde yazabiliriz.

örneğin, dolar mevduatlara ödenen faiz oranı %8 ise ve ytl’nin dolar karşısında %5 değer kaybetmesi bekleniyorsa dolar mevduatlarından beklenen getiri %13 olacaktır. aksine ytl’nin dolar karşısında %5 oranında değer kazanması bekleniyorsa, dolar mevduatlarından beklenen getiri %3’e eşit olur. mevduat sahipleri r$ ve rytl değerini karşılaştırarak ytl mevduata mı yoksa $ mevduata mı kayacaklarına karar verirler.