28 Eylül 2012 Cuma

Kürtçede Şahıs Zamiri

a) Özne durumunda şahıs zamirleri:
Ez (ben)
Tu (sen)
Ew (o)
Em (biz)
Hûn (siz)
Ew (onlar)

b) Tümleç durumunda şahıs zamirleri:
Min (beni)
Te (seni)
Wî (eril) /Wê (dişil) (onu)
Me (bizi)
We (sizi)
Wan (onları)

Örnek:
Tu min dibînî. (Beni görüyorsun.)
Ji bo te (Senin için)

• *Eğik durumdaki şahıs zamirleri, iyelik rolü de üstlenir:

Hespên min, te, wî/wê, me, we, wan (Benim, senin, onun, bizim, sizin, onların atları)

• * “ê” zamiri:
Tekil üçüncü şahısta ve eğik durumda, şahıs zamirinin ancak aşağıdaki hallerde kullanılan ve iki cinste de ortak olan kısa bir ê biçimi vardır:

a) Doğrudan bir fiile bağlı dolaylı tümleç:
Min got wî ya da wê yerine => Min got ê. (Ben ona söyledim.)
Min da wî ya da wê yerine => Min da ê. (Ben ona verdim.)

• Bu ê, fiile bitişik de yazılabilir.

b) Bir edatla bağlantılı dolaylı tümleç:

Bi wî ya da bi wê yerine => Pê ya da vê kullanılır. (onunla)
Ji wî ya da ji wê yerine => Jê kullanılır. (ondan)
Li wî ya da li wê yerine=> Lê kullanılır. (onun üstüne)
Di wî re ya da Di wê re yerine=> Tê re kullanılır. (onun arasında).

• *Aynı işlevi görmek üzere, vî, vê => wî ve wê işaret zamirlerinin yerine de kullanılabilir.

Dönüşlü Şahıs Zamiri : “Xwe”

Xwe (kendi) bir cümlede, doğrudan ya da dolaylı tümleç ya da ad tümleci (iyelik) olarak kullanılabilir.

a) Xwe’nin fiil tümleci olarak kullanımı:

Örneklerle açıklamak daha kolay:

1) Ez xwe dibînim. (Ben kendimi görüyorum.)
2) Tu xwe dibînî. (Sen kendini görüyorsun.)
3) Ew xwe dibîne. (O kendini görüyor.)
4) Em xwe dibinin. (Biz kendimizi görüyoruz.)
5) Hûn ji xwe re goşt bikirin. (Siz kendinize et satın alacaksınız.)
6) Ew masê li ber xwe datînin. (Onlar masayı kendi önlerine koyuyorlar.)

• *Geçişli cümlelerde de durum aynıdır;

Me xwe êşand. (Biz kendimize acı verdik.)
Min xwe dît. (Ben kendimi gördüm.)

b) Xwe’nin iyelik zamiri olarak kullanımı:
1) Ez hespê xwe dibînim. (Ben kendi atımı görüyorum.)
2) Tu kitêba xwe dixwînî. (Sen kendi kitabını okuyorsun.)
3) Ew diçe gundê xwe. (O kendi köyüne gidiyor.)
4) Em di konê xwe de ne. (Biz kendi çadırımızdayız.)
5) Hûn diçin gundê xwe. (Siz kendi köyünüze gidiyorsunuz.)
6) Ew ji bajarê xwe dernakevin. (Onlar kendi şehirlerinden çıkmıyorlar.)

• *Aşağıdaki cümlelerinin her birinde, bir çok özne var, xwe onların tümünün birden yerini tutar.

=> Soro û Lezgîn bi bavê xwe re diaxêvin. (Soro ve Lezgîn kendi babalarıyla konuşuyorlar.)
=> Ez û tu, em diçin cem cîranê xwe. (Ben ve sen kendi komşumuza gidiyoruz.)

• *iyelik, öznelerin tümü için değil de yalnız bir tanesi için söz konusuysa o zaman XWE KULLANILMAZ! O şahısa özgü zamir kullanılır.
=> Min û te, me keriyê te anî gund. (Ben ve sen, senin sürünü köye zütürdük.)

Daha spesifik olarak;

Soro û Lezgîn û deya xwe hatin dersek => Soro, Lezgîn ve anneleri geldi demiş oluruz. Yani Soro ve Lezgîn’in annesi.

• Fakat anne sadece birine aitse;
Soro, Lezgîn û deya wî hatin deriz => Yani, Soro, Lezgîn ve annesi geldi.

XWE’nin kullanımına başka örnekler:

• *Ew dersa xwe dixwîne. (O kendi dersini okuyor.) eğer “Ew dersa wî dixwîne” deseydik; başkasının dersini okuyor anldıbına gelirdi.

• *Ez te û birayê xwe dibînim. (Ben seni ve kendi kardeşimi görüyorum.) Eğer “Ez te û birayê te dibînim” deseydik seni ve kardeşini görüyorum demiş olurduk.

• *Ez pezê me diçêrînim. (Koyunlarımızı otlatıyorum.) => Bu cümlede xwe KULLANILMAZ! Çünkü Özne “Ez” tekildir, fakat aitlik çoğul yani “me”dir. Ez pezê xwe diçêrînim dersek; kendi koyunlarımı otlatıyorum olur yani; “min”in yerine geçer.

işdeş Zamir: HEV

Hev dışında başka ağızlarda kullanılan değişik versiyonları mevcut ama sık kullanılanı “hev”dir. Bir işi, birden fazla öznenin karşılıklı ya da birlikte yapma durumunda kullanımına ihtiyaç duyulur.

1) Hev’in dolaylı ya da dolaysız fiil tümleci olarak kullanımı:
Em hev dibinin. (Biz birbirimizi görüyoruz.)
Hûn ji hev re goşt bikirin. ( Siz birbiriniz için et satın alın.)
Me hev dît. (Birbirimizi gördük.)
Zînê û Gulê hev maç kir. (Zînê ve Gulê öpüştüler.)

• *Hev çoğu zaman fiil deyimleri ve bileşik fiiller yapmaya yarar:

Li hev hatin: Mutabık kalmak, anlaşmak
Bi hev çûn: Kavga etmek
Li hev siwar kirin: Kurmak, birleştirmek
Ji hev nas kirin: Ayırt etmek

!!!Hev’le belirtilen sözcükler daima çoğuldur.

2) Hev’in iyelik olarak kullanımı:

• Em ap û pismamên hev nas dikin. ( Biz birbirimizin amca ve amcazadelerini tanıyoruz.)
• Em birayên hev in. (Biz birbirimizin kardeşiyiz.)
• Ferzo û Biro qala hev dikir. (Ferzo ve Biro birbirlerinden söz ediyorlardı.)
• Em diçin malên hev. (Biz birbirimizin evlerine gidiyoruz.)

3) Hev’in edat tümleci olarak kullanımı:

Bi, di, ji gibi edat zamirleriyle çatılan hev aşağıdaki gibi büzülme yapar:

Bi hev yerine => pev, pêk ya da vêk
Di hev yerine=> tev ya da têk
Ji hev yerine=> jev ya da jêk
Li hev yerine=> lev ya da lêk

Mîr Celadet Elî Bedirxan’ın kitabından yararlanılmıştır